به نقل از مرکز تحقیقات جنگ ، هجدهم بهمن ماه سالروز عملیات والفجر مقدماتی است. این عملیات که ابتدا با نام والفجر نهایی طراحی شده بود ، به دلیل عدم هماهنگی نیروهای عمل کننده و همچنین جاسوسی عاملان رژیم عراق با شکست مواجه شد و نام والفجر مقدماتی را به خود گرفت .

جایگاه عملیات در استراتژی نظامی ایران
از دیدگاه فرماندهان نظامی ، بغداد و بصره، دو هدف استراتژیک، به شمار می رفتند؛ در این میان بغداد هدف غایی و بلند مدت و بصره، هدف میان مدت و قابل دسترس محسوب می شد.

بر اساس همین نگرش، مناطق مورد نظر برای عملیات والفجر مقدماتی، زمینه ساز تصرف بصره انتخاب شدند. به طور کلی در انجام عملیات ، دستیابی به بصره به طور مستقیم مورد توجه قرار داشت و سعی می شد این هدف، با انجام دو یا سه عملیات تأمین شود، اما تصرف بغداد با انجام چند عملیات واسط امکان پذیر بود و به زمان بیشتر و رشد سازمان رزم و اصلی شدن جنگ در تمام ابعاد نیاز داشت. یکی از مناطقی که امکان انجام عملیات در آن در راستای هدف تصرف بغداد وجود داشت، منطقه کوت تا عماره بود که در نگرشی بلند مدت و کلان، مورد توجه تصمیم گیرندگان نظامی بود. در سطح خرد نیز، انهدام دشمن، گشودن جبهه جدید و دست یافتن به زمین های مهم، دلایل اصلی در انتخاب منطقه فکه برای عملیات والفجر مقدماتی محسوب گردید. ضمن آنکه، این منطقه عملیاتی، جناح شمالی هور را نیز در بر می گرفت، جایی که در سالهای بعد (1362 و 1363) عملیات ها'>عملیات های بزرگ خیبر و بدر در آن انجام شد.

دلایل انتخاب منطقه عملیات
در جبهه جنوب غربی، منطقه فکه به دلیل وجود ارتفاعات حمرین و جاده ارتباطی بصره - عماره به سمت کوت، از اهمیت ویژه ای برخوردار بود؛ به ویژه آن که مرکز فرماندهی سپاه چهارم و یگان های تابعه آن در شهر عماره قرار داشتند. این منطقه، پس از آن که عملیات محرم انجام شد و طی آن رزمندگان توانستند جبال حمرین را تصرف کنند، به همین دلیل بیشتر مورد توجه قرار گرفت.

موقعیت منطقه
منطقه دارای دو ارتفاع اصلی یعنی ارتفاعات حمرین که طول مرز ایران و عراق، از جنوب شرقی دهلران تا شمال فکه از یک سو، و از سوی دیگر، ارتفاع جبل فوقی که در جنوب غربی حمرین و در شمال منطقه عملیاتی والفجر مقدماتی نیز ارتفاع میشداغ قرار دارد، که سه تنگه طبیعی مهم با نام 1- تنگه صعد 2- تنگه ذلیجان 3- تنگه رقابیه در آن مشاهده می شود. ارتفاع شمالی - جنوبی رقابیه، عارضه دیگری است که از جنوب به تنگه رقابیه و از شمال به تنگه برقازه محدود می شود. مهمترین رود منطقه ، رودخانه مرزی دویرج است که از کوههای شمال (جاده عین خوش به دهلران) شروع می شود و تا منطقه غرب فکه ادامه یافته و به هورالسناف می ریزد.



وضعیت دشمن
عراق به دلیل حملات پی در پی و موفق ایران در عملیات ها'>عملیات های دوره نخست جنگ، به طور گسترده ای از نیروی جیش الشعبی استفاده کرد و با تشکیل تیپ های سه رقمی، سازمان رزم ارتش را بسیار گسترش داد. این تیپ ها در آرایش نظامی عراق در منطقه عملیاتی والفجر مقدماتی، در خط اول قرار داشتند. این اقدام از یک سو موجب حفظ نیروهای اصلی ارتش آن کشور می شد و از سوی دیگر، توان نیروهای مهاجم را به شدت کاهش می داد، به گونه ای که با توجه به درگیری رزمندگان با نیروهای در خط و موانع گوناگون، یگان های اصلی عراق بهتر می توانستند به دفاع حمله بپردازند.

سپاه چهارم عراق مسئولیت منطقه عملیاتی از چیلات تا هورالعظیم را به عهده داشت و دارای چهار لشکر بود:

1- لشکر 14 پیاده شامل سه تیپ 421، 422 و 18 و یک گردان تانک به نام سیف سعد که در محور چزابه و شمال هورالهویزه قرار داشت. از سه تیپ این یگان ، یک تیپ شامل نیروهای جیش الشعبی و دو تیپ دیگر از نیروهای اصلی ارتش عراق بودند.

2- لشکر 1 مکانیزه شامل تیپ 108 گارد مرزی، تیپ 501 پیاده ، تیپ 1 مکانیزه که در محور دویرج تا پاسگاه پیچ انگیزه مستقر بود. همچنین ، تیپ های 92، 93 و 66 احتیاط کلی منطقه فکه تا پاسگاه دویرج بودند. افزون بر این ، تیپ های سازمانی 34 زرهی، 27 مکانیزه از لشکر 1 در احتیاط منطقه عملیاتی والفجر مقدماتی قرار داشتند.

3- لشکر 10 زرهی شامل سه تیپ، که از محور پیچ انگیزه تا جنوب غربی چیلات (دهلران) آرایش داشت.

4- لشکر 3 زرهی (علاوه بر تیپ هایی که به لشکر 14 مامور کرده بود) با تیپ های 16 ، 12 زرهی، 8 مکانیزه و 53 مختلط، در شرق هورالسناف گسترش داشت و در احتیاط بود.

یگان های دیگری که جزو سازمان رزم منطقه عملیاتی سپاه چهارم عراق بوده و در احتیاط قرار داشتند، عبارت بودند از : تیپ 30 زرهی از لشکر 6 ، تیپ 37از لشکر 12 ، تیپ 16 از لشکر 6، تیپ 101 پیاده گارد مرزی ، تیپ 10 زرهی وابسته به ستاد کل ، تیپ 49 زرهی از لشکر 11 ، تیپ 18 پیاده ، تیپ 48 پیاده از لشکر 11 ، تیپ 25 مکانیزه از لشکر 6 ، تیپ 51 مختلط و تیپ گارد جمهوری.



طرح مانور
در طرح ریزی عملیات ، مقرر شد، قرارگاه خاتم الانبیاء(ص) با نیروهای قرارگاه کربلا و قرارگاه نجف اشرف به سوی عماره تک کند.

در مرحله اول، یگانهای قراردگاه نجف اشرف می بایست در محور طاوسیه تا چزابه، حد فاصل خط تا کانال های آخر را تصرف کرده و در مرحله دوم و در ادامه تک، جناح راست تا حاشیه جنوبی دویرج (پشت جاده آسفالت فکه و در غرب جاده اتوبان) و سرپل حلفائیه را تصرف کنند.

نیروهای قرارگاه کربلا نیز می بایست با استفاده از معابر وصولی، جا پای تصرف شده به وسیله نیروهای رزمی قرارگاه نجف تا چزابه و پدافند پشت کانال را به انجام می رساندند.



در مرحله دوم، نیروهای خودی می بایست شرق غزیله و شمال هورالهویزه را پاکسازی کرده و سرپل غزیله را تامین کنند . بر اساس طرح عملیاتی ، جناح نیروهای کربلا بایستی با حداث خاکریز تامین می شد تا در صورت بروز مشکل برای ماموریت نیروهای نجف، جناح یگانهای قرارگاه کربلا از تعرض و آسیب دشمن مصون بماند. در طرح مانور این گونه پیش بینی شده بود که پس از آن که اهداف مرحله اول و دوم عملیات تحقق یافت ، با بازسازی یگان ها و ایجاد شرایط مناسب و نیز با توجه به وضعیت دشمن، در مرحله سوم ، تک به سمت عماره ادامه یابد.

در این طرح، عملیات فریب در منطقه چیلات(دهلران) و طیب نیز پیش بینی شده بود و لشگر 14 امام حسین(ع) نیز ماموریت داشت ، در منطقه فاو، عملیات فریب دیگری را انجام دهد، مسئله قابل ملاحظه در این عملیات، استفاده از توان زرهی بود که به دلیل بعد مسافت و عمق منطقه عملیاتی مورد توجه قرار گرفت.

در این عملیات ، قرارگاه خاتم الانبیاء(ص) (مشترک سپاه و ارتش) به همراه دو قرارگاه نجف اشرف و کربلا، مراحل طرح ریزی و اجرای عملیات را به عهده داشتند.

ترکیب قرارگاه کربلا به این ترتیب بود:

1- سپاه سوم صاحب الزمان(عج) ، شامل لشکر 14 امام حسین(ع) با هشت گردان پیاده، لشگر 25 کربلا با 11 گردان پیاده ، لشکر 17 علی بن ابیطالب با 14 گردان پیاده و تیپ مستقل قمر بنی هاشم با پنج گردان پیاده.

2- سپاه هفتم جدید متشکل از قرارگاه قدس شامل لشکر 7 ولی عصر(عج) با 12 گردان و تیپ 15 امام حسن(ع) با 10 گردان؛ همچنین ، لشکر 8 نجف با 14 گردان ، لشکر 41 ثارالله با 11 گردان و لشکر 19 فجر با 24 گردان.

قرارگاه نجف نیز متشکل از سپاه 11 قدر، شامل لشکر 27 حضرت رسول (س) با 24 گردان، لشکر 31 عاشورا با 13 گردان و تیپ 10 مستقل سیدالشهدا(ع) با هفت گردان و همچنین لشکر 5 نصر شامل سه تیپ با 33 گردان، از ارتش جمهوری اسلامی نیز لشکر 21 حمزه، تیپ 84 خرم آباد و تیپ 58 ذوالفقار در عملیات شرکت داشتند . در مجموع ، سپاه پاسداران با 13 یگان (176 گردان) و ارتش جمهوری اسلامی با سه یگان (15 گردان) بایستی این عملیات را انجام می دادند.

شرح عملیات
با تاریک شدن هوا، یگان ها از نقطه رهایی به سوی مواضع دشمن حرکت کردند. این اقدام به این دلیل بود که خط خودی با مواضع دشمن چهار تا پنج کیلومتر فاصله داشت. از این رو، لازم بود نیروها، پیاده روی خود را آغاز کنند تا بتوانند در ساعت مقرر به مواضع دشمن یورش برند. با حرکت نیروها، در قرارگاه نیز جنب و جوش و اضطراب خاصی به چشم می خورد و همه برای موفقیت رزمندگان دعا می کردند، به همین منظور مراسم زیارت عاشورا در سنگر (عمومی) قرارگاه خاتم برگزار شد . از سوی دیگر، به دلیل اهمیت عملیات، آقای میرحسین موسوی؛ نخست وزیر وقت، آیت الله موسی اردبیلی؛ رئیس دیوان عالی کشور، آیت الله طاهری خرم آبادی و حجت الاسلام والمسلمین فاکر، نمایندگان حضرت امام در سپاه در سنگر فرماندهی حضور داشتند.

بدین ترتیب، در ساعت 21:30 روز 17 بهمن 1361 رمز عملیات به شرح زیر قرائت شد:
"بسم الله الرحمن الرحیم، و لاحول و لا قوه الا بالله العلی العظیم، اللهم ایاک نعبد و ایاک نستعین ، قد تری ما انا فیه ففرج عنا یا کریم، یا الله ، یا الله ، یا الله. به مظلومیت علی اصغر و به ذولفقار برنده ولی المومنین و قهاریت رب العالمین به پیش"

با اعلام رمز عملیات، حمله رزمندگان آغاز شد. گرچه یگان ها ساعاتی قبل حرکت کرده بودند، ولی نتوانستند همزمان، عملیات شکستن خط را آغاز کنند، لذا بعضی از نیروها در کمین متوقف شده، برخی هم درگیری را آغاز کردند و گروهی نیز نرسیده هنوز درگیر نشده بودند . از این رو فرماندهان سپاه تلاش زیادی به عمل آوردند تا این مشکل رفع شود و بالاخره در پی این تلاش، نیروها توانستند به سختی از برخی موانع عبور کرده و به کانال اول برسند. در این هنگام، دشمن به نیروهای در خط خود دستور داد، به پشت جاده آسفالت عقب نشینی کرده و در آنجا خط تشکیل دهند. این اقدام دشمن ناشی از تجربه قبلی در عملیات ها'>عملیات های گذشته بود. فرماندهان عراقی دریافته بودند که نباید در برابر سیل خروشان نیروهای بسیج مقاومت کرده و تلفات بدهند. آنها نمی خواستند مانع نفوذ نیروهای ایرانی شوند، زیرا قصد داشتند با دور زدن آنها از دو جناح، آنان را منهدم کنند. با وجود این تدبیر دشمن، نیروهای خودی در برخی محورها پیشروی کردند ، ولی در محورهای دیگر موفق نشدند از موانع عبور کنند. این وضع موجب شد آنها زمان را از دست بدهند. بر این اساس، فرماندهان در تدبیری مناسب، اجازه ندادند یگان هایی که عملیات شکستن خط را به اتمام رسانده بودند به پیشروی خود ادامه دهند. این یگان ها موظف شدند در مواضع به دست آمده متوقف شده و با احداث خاکریز، به حفظ آن بپردازند.

ویژگی های عملیات
یکی از ویژگی های شاخص عملیات والفجر مقدماتی این بود که دشمن با توجه به تجربیات قبلی و پس از فتح خرمشهر و در یک مقطعی عقب نشینی با فرصت، موانع سمیاری را در جلوی لجمن (خط پدافندی) خودش ایجاد کرد و لذا قبل از نبرد با قوای دشمن، نبرد رزمندگان اسلام با میدان موانع دشمن بود که نقش به سزایی در ناکام ماندن عملیات داشت. به گونه ای که تمام توان نیروها صرف عبور از آنها شد و این موضوع در عملیات ها'>عملیات های قبلی این چنین سابقه ای نداشت. زیرا از ابتدای پیشروی نیروهای خودی، از نقطه رهائی تا رسیدن به خط دوم دشمن، بیش از 16 نوع مانع از سوی دشمن تعبیه و ایجاد شده بود و یا بصورت عارضه طبیعی منطقه، وجود داشت که به ترتیب و با وجود تعدد و تکرار نوع آن عبارت بودند از:

1- حدود 8 الی 10 کیلومتر رمل
2- یک سری میادین مین که از قبل تعبیه شده بود
3- سیم خاردار حلقوی با 6 حلقه در عرض
4- مواضع و سنگرهای کمین در امتداد موانع
5- سیم خاردار معمولی
6- میدان مین با عمق زیاد
7- سیم خاردار حلقوی
8- کانال به عرض 3 الی 4 متر که در بعضی جاها تا 9 متر نیز می رسید
9- سیم خاردارحلقوی
10- میدان مین با عمق زیاد
11- سیم خاردار حلقوی
12- کانال دوم با مشخصات کانال ردیف اول (بند8)
13- سیم خاردار حلقوی
14- میدان مین
15- خط اول دشمن که از سنگرهای متعدد و تعبیه کانال در زمین (مشابه شرق بصره) تشکیل شده بود، بسیار مستحکم بود.
16- خط دوم دشمن (پس از خط دوم) مجددا 3 کانال دیگر وجود داشت. که این هم سختی نبرد را تشدید می کرد.
با این وجود و به دلیل جو خاصی که ضرورت انجام این عملیات در کشور ایجاد کرده بود و نیز امیدواری مسئولان سیاسی کشور و جنگ روانی دشمن، مرحله دوم عملیات نیز در 19 بهمن 1361 انجام شد. اما این بار نیز به دلیل عدم هماهنگی میان نیروهای عمل کننده، هوشیاری دشمن و تسلط او بر راهکارهای خودی و همچنین با توجه به لو رفتن عملیات و وجود استحکامات پیچیده و فراوان دشمن که موجب عدم کندی پیشروی نیروهای خودی شده، قرارگاه خاتم الانبیاء (ص) را واداشت تا به منظور کاهش تلفات خودی، پایان عملیات را اعلام نماید. در این عملیات بیش از 2500 نفر از نیروهای دشمن کشته و زخمی و 113 نفر اسیر گردیدند ، همچنین 501 تن از نیروهای خودی شهید، 7313 تن زخمی و 3116 تن مفقود شدند.

جهان و عملیات والفجر مقدماتی
همزمانی عملیات والفجر مقدماتی با سالروز پیروزی انقلاب اسلامی و همچنین برگزاری اجلاس سران کشورهای غیر متعهد (که قرار بود در بغداد برگزار شود، ولی به دلیل فشار جمهوری اسلامی ایران مکان برگزاری اجلاس به هند تغییر یافت) و عدم موفقیت کامل عملیات بهانه ای بدست رسانه های گروهی مخالفین انقلاب اسلامی داد تا در محورهای تبلیغاتی و تحلیل های خود با زیر سئوال بردن اصل جنگ تا حد امکان به تقویت مواضع رژیم بعثی اقدام نمایند. انعکاس پی در پی اطلاعیه های نظامی عراق و اعلام حمایت سران کشورهای عربی و غربی از رژیم صدام و جوسازی های سنگین تبلیغاتی، از جمله مواردی می باشد که در جنگ روانی تاثیر گذار بود و دشمن از آن بی نهایت استفاده کرد.
در مجموع، سعی تمام رسانه های بیگانه به فشار جمهوری اسلامی ایران به منظور تجدید نظر در مواضع جمهوری اسلامی ایران و موافقت با پیشنهادات رژیم بعثی در خصوص صلح و آتش بس بود.